Przed blisko sześciuset laty wśród nadnoteckich obszarów puszczańskich nad rzeką Gwdą, zwana także Chudą, rozlokowała się osada, której przemysłowy charakter związany z obróbką drewna znalazł odbicie w nazwie – Piła.
W pierwszej połowie XV wieku osada otrzymała prawa miejskie. Stało się to w latach 1437-1451 z woli tenutariusza ujskiego, wojewody kaliskiego i uczestnika bitwy pod Grunwaldem – Marcina ze Sławska. Działo się to za panowania Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka. Któryś z tych dwóch królów nadał przywilej lokacyjny Piły. Większość znanych z przełomu XV i XVI wieku, nazwisk i przezwisk mieszczan pilskich posiadało brzmienie polskie.
Lokację miasta na prawie magdeburskim potwierdził 4 marca 1513 r. król Zygmunt I Stary.
Miasto rozwijało się powoli, ale systematycznie. Pod koniec XVI wieku posiadało: 153 domy mieszkalne, 5 młynów, 1 tartak i 1 folusz do spilśniania sukna. Centrum stanowiła ulica Maryi Panny, zwana też Kościelną, rozlokowana wzdłuż tranzytowej drogi do Ujścia (obecna Aleja Piastów). Tu właśnie znajdowało się pierwotne Stare Miasto. Już w 1581 roku odnotowano istnienie, na lewym brzegu Gwdy, przedmieścia zwanego „Za mostem” (Zamość). W dwadzieścia lat później wzmiankowane zostały także dwa dalsze przedmieścia: Borkowo (obecnie rejon ulic 11 Listopada, do Witaszka i placu Staszica) oraz Góra (obecnie Osiedle Górne).
Z upływem czasu, obok rdzennej ludności polskiej, w Pile osiedlali się Niemcy oraz Żydzi (od XVI w.). Wszyscy żyli zgodnie, szanując nawzajem własną odrębność.
W 1609 roku miasto wraz ze starostwem ujsko-pilskim z woli króla Zygmunta III Wazy otrzymała jego małżonka – królowa Konstancja.
Ufundowała ona nowy kościół pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela (od połowy XVIII w. pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty), który przez następne stulecia stanowił symbol królewskiej hojności dla niewielkiej Piły.
Miasto wiele zawdzięczało królowej, szczególnie po tragicznym pożarze, który w 1626 r. strawił niemal całą zabudowę. Zrozpaczonym pogorzelcom Konstancja udzieliła wszechstronnej pomocy. Z jej rozkazu sekretarz królewski Samuel Targowski herbu Rogala wytyczył nowy kształt urbanistyczny miasta. Odtąd jego centrum stanowił Nowy Rynek (obecnie zachodnia część Placu Zwycięstwa), a peryferie tzw. Rynek Żydowski (do niedawna Plac Waryńskiego, obecnie część Alei Piastów w rejonie ulicy: Ossolińskich i Pocztowej).
Na początku II połowy XVIII wieku w Pile stanęła chorągiew husarska znaku księcia Adama Czartoryskiego, której porucznikiem był stolnik poznański Wojciech herbu Werbno Rydzyński. On to na wieść o zawiązaniu konfederacji w Barze (1768 r.) przystąpił do niej i na czele swego oddziału wyruszył z Piły do Kcyni, podrywając tym czynem całą Wielkopolskę. Husaria na pamiątkę pobytu pozostawiła w pilskim kościele zbroje ze skrzydłami, hełmy i armatkę, które przez ponad sto lat budziły ciekawość oraz zadumę u mieszkańców i gości grodu nad Gwdą. Wkrótce, po pierwszym rozbiorze Polski, skończyły się rządy Polaków w Pile. Fakt ten w zasadniczy sposób zburzył zgodne współżycie różnych narodowości. Forsowne wspieranie nowych osadników z Zachodu przez Fryderyka II, króla Prus, przy jednoczesnym wypieraniu słabszych ekonomicznie, zwłaszcza biedniejszych Żydów, wzbudzały wśród mieszkańców niepokój.
W latach 1807-1815 Piła znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego, stanowiącego namiastkę państwowości polskiej.
Wraz z upadkiem gwiazdy napoleońskiej kolejny raz zmieniła się pilska rzeczywistość. Miasto znalazło się w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego (wówczas część Prus), chociaż sąsiadująca z nim od północnego-zachodu osada Koszyce należała już do Prus Zachodnich. Piła otrzymała nowe nawierzchnie ulic, most (w miejscu, gdzie obecnie jest most B. Chrobrego), pocztę i regularne połączenia pocztowe z Berlinem i Królewcem. W roku 1821 w 336 domach zamieszkiwało blisko 3 tys. mieszkańców. Harmonijny rozwój zakłócił kolejny wielki pożar, który wybuchł 7 lipca 1834 roku, niszcząc aż 200 domów. Piła jednak szybko podniosła się i z tego kataklizmu, a nadchodzący „wiek pary” przyniósł nowe możliwości, które zostały wykorzystane. Miasto dość szybko rozbudowało się, powstały w nim zakłady przemysłowe – cegielnie, tartaki oraz krochmalnia. Wielkim wydarzeniem było uruchomienie tak zwanej „Kolei Wschodniej” (Ostbahn), łączącej Berlin z Królewcem.
Piła znalazła się na tym szlaku 27 lipca 1851 r. Wciągu 30 lat wybudowano siedem linii i miasto stało się jednym z ważnych węzłów kolejowych. Dla jego ochrony kierowano tu coraz liczniejsze oddziały wojskowe, dla których wzniesiono kompleks koszarowy usytuowany w rejonie dzisiejszych ulic Bydgoskiej i Podchorążych. Z miastem związał się 149 Pułk Piechoty, który stacjonował tu do chwili rozwiązania w 1919 r. oraz jednostka sterowców.
W 1895 roku zakończono budowę okazałej poczty cesarskiej, a następnie uruchomiono sieć połączeń telefonicznych.
W tych czasach Polacy nadal stanowili znaczącą grupę wśród mieszkańców miasta. Wielu z nich uległo germanizacji lecz także wielu innych wraz z doktorem Antonim Drygasem w 1874 roku współtworzyło polskie Towarzystwo Przemysłowe. Od 1894 roku czynnie działało także Katolickie Stowarzyszenie Robotników. Kultywowało ono wśród swych członków polską pieśń, polskie słowo i czytelnictwo polskiej książki. Pod skrzydłami katolicyzmu ludzie ci próbowali obronić swą tożsamość, której ówczesna administracja cesarska usiłowała ich pozbawić. 3 sierpnia 1917 roku ks. Zygmunt Dykiert założył Towarzystwo Śpiewacze „Halka”.
W listopadzie 1918 roku powstała tu także polska Rada Ludowa kierowana przez niestrudzonego ks. Zygmunta Dykierta oraz Józefa Budnowskiego, Aleksandra Bannacha i Teofila Drozdowskiego.
Zbliżający się koniec I wojny światowej wzbudzał nadzieję na odrodzenie ojczyzny i powrót miasta do Macierzy. Niestety mimo usilnych starań pilskich patriotów, zabiegi niemieckie okazały się skuteczniejsze. Piła pozostała w granicach Rzeszy. Wytyczona w marcu 1920 r. granica przebiegała w odległości zaledwie kilku kilometrów od rogatek miasta. W tej sytuacji wielu Polaków opuściło Piłę, udając się do niepodległej ojczyzny. Do miasta zaczęli natomiast dość licznie napływać urzędnicy i osadnicy niemieccy. Nowy układ geopolityczny sprawił, że Piłę wyznaczono na siedzibę władz prowincji zwanej „Marchia Graniczna Poznań – Prusy Zachodnie”. W ślad za tą decyzją przystąpiono do budowy nowych gmachów urzędowych. W latach 1925-1928 na miejscu dawnego Rynku Końskiego wzniesiono masywny gmach rządowy (dzisiaj mieści się w nim Szkoła Policji), który miał być symbolem niemieckiej pracy, wierności i siły na tak zwanym Pograniczu.
W sąsiedztwie wzniesiono gmach „Dom Wdzięczności Rzeszy” (Reichsdankhaus). Mieściła się w nim sala teatralna z tysiącem miejsc na widowni (po odbudowie wojennej pełnił on funkcję Pilskiego Domu Kultury, obecnie jest to Regionalne Centrum Kultury – Fabryka Emocji). Od północnego-wschodu przylegało skrzydło mieszczące muzeum krajowe i bibliotekę.
Po przeciwnej stronie placu wybudowano gmach dla potrzeb Konsystorza ewangelickiego, urzędu finansowego i urzędu celnego (dzisiaj mieści się w nim Urząd Miasta Piły oraz główna siedziba Exalo Drilling S.A.). Pomiędzy szosą do Jastrowia a rzeką Gwdą, w latach 1927-1929, stanął budynek władz samorządowych (obecnie siedziba m.in. Starostwa Powiatowego).
„Gorączka budowlana” objęła całe miasto. Wzrosła liczba mieszkańców, a także ranga miasta. Wszędzie więc dokładano starań, aby nowe obiekty, na wzór tych rządowych, były na najwyższym poziomie. Wśród ówczesnych przedsięwzięć budowlanych powszechną uwagę, nowatorską bryłą, zwracał kościół katolicki pod wezwaniem św. Antoniego (1929-1930), zaprojektowany przez Hansa Herkommera ze Stuttgartu.
W mieście działało wiele małych zakładów, opartych głównie na miejscowych surowcach (cegielnie, tartaki, stolarnie, odlewnia, warsztaty kolejowe, itp.). Powstały liczne sklepy, restauracje, 6 kawiarni i 9 hoteli. Największym zakładem były warsztaty kolejowe, które zatrudniały około 2000 pracowników.
Miejscowi Polacy, pomimo wielu trudności, skupili się w pilskim oddziale V Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech oraz chórze „Halka”, występującym głównie w kościele pw. św. św. Janów (nazywanym później pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Od 1933 roku, po dojściu A. Hitlera do władzy okazywanie swej odrębności narodowej wiązało się z dużym ryzykiem. Tylko najodważniejsi spotykali się w niewielkiej świetlicy urządzonej w starej stajni przy ul. Starej Dworcowej (dzisiaj ul. 14 Lutego 45). Dziś jej fasadę zdobi okolicznościowa tablica, odsłonięta w 1960 r.
W latach 1922-1930 w Pile czynny był Wicekonsulat RP, a od 1930 r. do 1939 r. Konsulat RP, obejmujący zasięgiem swego działania rozległy obszar tzw. Pogranicza (ziemia złotowska), na którym mieszkało a także przebywało okresowo wielu polskich robotników sezonowych. Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej Konsula dr Kazimierza Drobniaka internowano i wydalono z Niemiec. Aresztowano także najaktywniejszych pilskich Polaków i umieszczono ich w obozach koncentracyjnych. Byli wśród nich byli m.in. zamordowani: Franciszek Brzeziński, Wiktor Herc, Feliks Kowalkowski i Stefan Wojciechowski.
Do 1945 r. poza nalotami alianckimi w maju i grudniu 1944 r., Pile oszczędzone były bezpośrednie okrucieństwa wojny. Dopiero podczas zimowej ofensywy Armii Czerwonej w styczniu i lutym 1945 r. podzieliła tragiczny los tysięcy miast. W wyniku długotrwałych walk i dalszych ich następstw miasto zostało poważnie zniszczone. Dramatyczny los dotknął tysiące jej dotychczasowych mieszkańców, którzy jako obywatele pokonanego mocarstwa znaleźli się daleko od swego rodzinnego miasta. Na jego gruzach nowi ludzie, także tragicznie doświadczeni okrucieństwem wojny, rozpoczęli z mozołem budować nowe życie.
ENGLISH
